Godność człowieka

Rozważmy zatem istotę treści funkcji wybranych wartości unijnych. Punktem wyjścia jest godność człowieka. Doktryna prawa i orzecznictwo sądowe rozróżniają godność osobową i osobowościową. Godność osobowa jest wartością wrodzoną, trwałą i niezbywalną, będąc aksjomatyczną cechą każdego człowieka. Godność przysługuje człowiekowi z tej racji, że jest właśnie człowiekiem, bo tylko człowiek jako byt jest obdarzony wolnością, rozumem i odpowiedzialnością. Godność jest immanentną cechą każdej istoty ludzkiej. Przyrodzony charakter godności oznacza, że „z racji urodzenia się człowiekiem – a nie na podstawie jakichkolwiek innych aktów i czynności prawnych – człowiek jest podmiotem wszystkich praw wynikających z jego człowieczeństwa. W tym znaczeniu godność człowieka nie jest uzależniona od woli ustrojodawcy (prawodawcy)”. Niezbywalny charakter godności polega na tym, że nie można człowieka pozbawić godności ani człowiek nie może się jej zrzec. Ta cecha powoduje, że prawodawca nie ma żadnej możliwości jakiejkolwiek regulacji pozwalającej na czy dopuszczającej regulację ograniczającą istotę godności człowieka; „godność człowieka nie zostaje utracona nawet przez zachowanie się w sposób «niegodny». Nie można jej odebrać żadnej istocie ludzkiej”. Przeciwnie, na wszystkie organy władzy publicznej nałożony jest obowiązek takich działań, które uwzględniają, a tym samym szanują i gwarantują godność człowieka. Nienaruszalność godności oznacza, że ma ona charakter bezwzględny i absolutny w tym sensie, że wyłączona jest dopuszczalność stanowienia takiego prawa, które ograniczałoby, a w konsekwencji naruszało, godność człowieka. Zakaz naruszania godności człowieka „ma charakter bezwzględny i dotyczy wszystkich”. Potwierdzeniem tej szczególnej konstrukcji ideowej i aksjologicznej jest norma konstytucyjna wykluczająca możliwość ograniczenia godności człowieka nawet w stanach nadzwyczajnych (art. 233 ust. 1 konstytucji).

Drugie rozumienie godności to godność osobowościowa jako cecha przysługująca ludziom stosownie do ich wartości indywidualnych, zalet i umiejętności. Jej treść jest zróżnicowana w zależności od cech indywidualnych oraz od sumy owych cech konkretnego człowieka; jest także pochodną miejsca człowieka w jego otoczeniu rodzinnym, zawodowym i społecznym. Konstytucja nie zawiera definicji godności człowieka, co nie stanowi jednak przeszkody dla poszukiwania znaczenia, wartości i funkcji tej kategorii jako jednej z podstaw porządku konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny uznał godność za fundament dla systemu wartości, na którym zbudowany jest porządek społeczny i prawny. Konstytucja bowiem w całokształcie swych postanowień „daje wyraz pewnemu obiektywnemu systemowi wartości, którego urzeczywistnieniu powinno służyć interpretowanie i stosowanie poszczególnych przepisów konstytucyjnych. Dla określenia tego systemu wartości centralną rolę odgrywają postanowienia o prawach i wolnościach jednostki […]. Wśród tych postanowień centralne miejsce zajmuje zasada przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka”, określając aksjologiczne i normatywne podstawy całego systemu prawa. Konsekwencją takiego rozumienia funkcji godności człowieka jest konstrukcja zakładająca, że zasada godności jest nie tylko punktem wyjścia („źródłem”, jak stwierdza konstytucja) szczegółowych praw i wolności jednostki, orientując całą konstytucję na osobę człowieka jako samorealizującej się indywidualności, ale stanowi normę podstawową całego porządku konstytucyjnego państwa, będąc jego źródłem, fundamentem i zasadą.

Zasada godności człowieka łączy się z istnieniem i realizacją innych podstawowych zasad ustrojowych, w szczególności zasadą państwa demokratycznego (zakładającą pluralizm społeczny, polityczny, etyczny i wyznaniowy), zasadą państwa prawnego (legalizm, w tym m.in. zasady przyzwoitej legislacji, ze szczególnym uwzględnieniem zasady proporcjonalności) oraz zasadą sprawiedliwości społecznej. Godności człowieka jako źródłu wolności i praw człowieka i obywatela przypisywane są funkcje o charakterze ustrojowym, systemowym i aksjologicznym.

• Pierwsza odnosi się do powiązania całego systemu praw i wolności jednostki z ideą praw naturalnych, otwierając system prawny na treści zewnętrzne wobec niego. Stanowi otwarcie konstytucji na system wartości o charakterze prawnonaturalnym, będąc „łącznikiem między światem prawa stanowionego a porządkiem prawnonaturalnym”.
• Druga funkcja to wyznaczenie treści innych zasad ogólnych bezpośrednio kształtujących istotę wolności praw jednostki, a mianowicie zasady wolności i równości. Wzajemne powiązanie tych trzech zasad powoduje, że ich treści determinują granice ingerencji władzy publicznej, określają politykę państwa realizacji wszystkich rodzajów wolności i praw oraz stanowią twarde kryterium oceny konstytucyjności ingerencji ustawodawcy w sferę wolności i praw jednostki.
• Funkcja trzecia to specyficzne dla poszczególnych wolności i praw znaczenie zasady godności człowieka, które determinuje pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy) obowiązki władzy publicznej. Godność człowieka jest elementem składowym myślowej rekonstrukcji istoty innych wolności i praw, a tym samym ich granic.
• Funkcja czwarta dotyczy intensywności wpływu tej zasady na znaczenie treści wszystkich wolności i praw jednostki, w szczególności poprzez coraz pełniejsze uwzględnianie związków treściowych między godnością a poszczególnymi wolnościami i prawami (ich istotą), zwłaszcza zaś tymi, które określają istotę człowieczeństwa.
• Po ponad dwóch dekadach obowiązywania konstytucji utrwaliła się reguła interpretacyjna in dubio pro dignitate (w razie wątpliwości należy interpretować na rzecz godności), determinująca rozumienie współczesnego konstytucjonalizmu polskiego. Podmiotem godności jest człowiek, co z jednej strony oznacza, że godność jest prawem każdego, bez względu na jakikolwiek status wyróżniający lub ograniczający, z drugiej zaś strony wykluczone są osoby prawne jako podmioty tego prawa. Godność jest prawem każdego od chwili urodzenia do momentu śmierci. Trafnie akcentowane są dwie konsekwencje tego elementu statusu człowieka jako podmiotu godności. Po pierwsze, człowiek jest podmiotem godności niezależnie od cech, które go charakteryzują obiektywnie, czy od sytuacji, w której się znalazł (dziecko, osoba chora umysłowo, żołnierz), po drugie zaś człowiek jest podmiotem godności niezależnie od swego postępowania czy swojej woli (niewłaściwe zachowanie czy wręcz zbrodnia). Przedmiotem prawa do godności jest stworzenie człowiekowi takiej sytuacji, by mógł autonomicznie realizować swoją osobowość. Autonomia pozwala na realizację potrzeb człowieka w przestrzeni prywatnej i społecznej. Ta cecha, wyróżniająca człowieka spośród innych bytów, wyznacza dopuszczalne zachowania władzy publicznej (w sferze tworzenia i stosowania prawa), jak również dopuszczalne zachowania innych ludzi we wzajemnych relacjach. Godność jest tego rodzaju konstytucyjnym prawem człowieka, które realizuje się także w układzie horyzontalnym, czyli w stosunkach między ludźmi. Prawu człowieka do godności odpowiadają obowiązki władzy publicznej. Ich treścią są „poszanowanie i ochrona” godności człowieka, co oznacza zakaz podejmowania jakichkolwiek działań, które mogłyby doprowadzić do naruszenia godności człowieka. Nakaz ten skierowany jest do władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Każda z nich – stosownie do zakresu swojej kompetencji – ma obowiązek powstrzymywania się od działania naruszającego godność człowieka, a w przypadku, gdyby takowa sytuacja nastąpiła, do zaniechania takich działań i doprowadzenia do stosownego zadośćuczynienia (odpowiedzialność odszkodowawcza). W konsekwencji „wszelkie działania władz publicznych powinny z jednej strony uwzględniać istnienie pewnej sfery autonomii, w ramach której człowiek może się w pełni realizować społecznie, z drugiej – działania te nie mogą prowadzić do tworzenia sytuacji prawnych lub faktycznych odbierających jednostce poczucie godności”. Uzupełnieniem obowiązku poszanowania godności człowieka jest konstytucyjny obowiązek ochrony godności człowieka. Jest to nałożone na organy władzy publicznej zadanie stworzenia takiego efektywnego mechanizmu prawnego (kompetencyjnego, materialnego i proceduralnego), który zapewni – we wszystkich sferach życia publicznego i we wszystkich dziedzinach prawa – nienaruszalność godności. Podmiotami zobowiązanymi do ochrony godności są zarówno wszystkie organy władzy publicznej, jak i jednostki realizujące swoją autonomię decyzyjną w relacjach z innymi osobami. Trybunał Konstytucyjny wypowiadał poglądy dotyczące godności człowieka, rozpatrując konkretne sprawy, czy to w ramach kontroli abstrakcyjnej, czy to w ramach kontroli konkretnej (pytania prawne sądów i skargi konstytucyjne)

Źródło zdjęcia: Tło plik wektorowy utworzone przez freepik – pl.freepik.com