Czas „Europy ojczyzn”

Zanim jednak wizja europejska Jastrzębowskiego zacznie stawać się ciałem z wielkim pożytkiem dla Polski, Europa i Polska będą musiały przejść przez niejedną golgotę. Wiek XIX był kulminacją procesów narodowotwórczych w Europie zapoczątkowanych w późnym średniowieczu. W tej ostatniej fazie różnie się one przejawiały: od dojrzewania postaw patriotycznych, a niekiedy nacjonalistycznych narodów dążących do niepodległości (do nich należeli Polacy) do postaw mocno nacjonalistycznych, wyrażających się w dążeniu do ekspansji i dominacji kosztem innych narodów (najsilniej wystąpiło to w przypadku Niemiec). Trzeba jednak uczciwie przyznać, że niemal wszystkie większe narody marzyły o zdobyciu rozleglejszego terytorium, nawet gdyby miało to oznaczać uciskanie jakichś mniejszych narodów czy mniejszości narodowych.

Silne były także tendencje autorytarne w wielu krajach. Nacjonalizm i autorytaryzm nie ominęły również Polski. Niektóre państwa zdążyły zrealizować swoje aspiracje w postaci podbojów kolonialnych, inne mogły „tylko” liczyć na uszczknięcie jakiegoś kawałka terytorium sąsiadom. Te nacjonalistyczne nastroje i zapędy sięgały bardzo często do patriotycznej retoryki, co odnajdujemy w hasłach i programach politycznych, literaturze i sztuce. Niemal każdy naród uważał się za wyjątkowy, skrzywdzony przez historię, uprawniony do czegoś kosztem innych, a już z całą pewnością wystarczająco zasłużony i dumny. Jest rzeczą po dziś dzień niezrozumiałą, że tzw. Wielka Wojna (1914–1918), którą jeszcze zanim się skończyła, zaczęto nazywać Hekatombą, niczego nie nauczyła europejskich patriotów i nacjonalistów. A przecież to oni ręka w rękę radośnie szli na tę wojnę, obiecując swym narodom, które także dały się porwać patriotycznemu uniesieniu, szybkie zwycięstwo i narzucenie nieprzyjaciołom swoich warunków pokoju. Owszem, tuż po wojnie górę na moment wzięły przekonania i wysiłki na rzecz zapewnienia Europie i światu trwałego pokoju. Stąd m.in. Liga Narodów. W samej Europie powstał ruch zwany Paneuropą. Pojawiły się projekty ustanowienia unii lub federacji europejskiej.

Gdy jednak hitlerowskie Niemcy oświadczyły, że chcą demontażu ładu wersalskiego, a ich poczynania wskazywały na dążenie do ekspansji i dominacji, pozostałe państwa nie wykazały woli lojalności i solidarności wzajemnie wobec siebie i swoich zobowiązań. Powszechna stała się polityka krótkowzrocznego, narodowego egoizmu. Na chwilę mieliśmy do czynienia z Europą ojczyzn, Europą wolnych i suwerennych narodów, nieskrępowanych żadnymi zasadami, wartościami czy wielostronnymi instytucjami. Każdy robił, co chciał, każdy chciał postawić na swoim. To nie była wspólnota, to przypominało raczej stado bezładnie biegających, przestraszonych zwierząt, które straciły jakikolwiek punkt odniesienia. Dla wyznawców darwinizmu w życiu społecznym to wymarzona sytuacja: „Większy ma prawo pożerać mniejszego, a zwycięży najsilniejszy”. Na apokalipsę nie trzeba było długo czekać. 1 września 1939 roku zaczyna się II wojna światowa. Z historycznych i geopolitycznych względów Polska stała się jej pierwszą ofiarą. Cenę znamy wszyscy, ale dalece nie wszyscy potrafią wyciągać z tego mądre wnioski. A przecież były one zdumiewająco oczywiste. W sposób najbardziej klarowny wyłożył to Robert Schuman w przemówieniu zapowiadającym utworzenie pierwszej w historii Europy wspólnoty wolnych narodów, którą miała być na początek Wspólnota Węgla i Stali. 9 maja 1950 roku francuski minister spraw zagranicznych powiedział: „Nie było Europy, była wojna”. W jego słynnym planie odpowiedzią na dramatyczne doświadczenia narodów Europy miał być wspólny marsz ku „Europejskiej Federacji”.

Źródło zdjęcia: Ludzie zdjęcie utworzone przez wirestock – pl.freepik.com