Wolność

Wolność jednostki oznacza możliwość swobodnego podejmowania decyzji we wszelkich sferach życia prywatnego (osobistego) i publicznego. Jest miarą relacji między ludźmi i między państwem a jednostką. Nie ma charakteru absolutnego, a jej granice ustalają powszechnie obowiązujące normy prawa, w szczególności konstytucje i ustawy. Wolność jest prawem w tym znaczeniu, że jest objęta ochroną prawną. Stwarza to gwarancje przeciwdziałania nieuzasadnionemu ograniczaniu wolności, w szczególności za sprawą takich zakazów lub nakazów władzy publicznej, które nie mają racjonalnego uzasadnienia. Wolność jest więc istotą człowieka, a jej miarę stanowi zazwyczaj zakres, w jakim nikt nie ingeruje w działalność jednostki. „Wolność od” oddaje metafora Berlina otwartych drzwi: każdy może stać przed otwartymi drzwiami, ale nie ma obowiązku ich przekraczać. „Musimy [bowiem] zachować minimalny obszar wolności ludzkiej, a należy do niego wolność od strachu – jeżeli nie chcemy znikczemnieć albo zaprzeczyć własnej naturze”.

Szczególnie ważny dla określenia relacji między wolnością jednostki a rządami demokratycznymi jest obszar wolności, jako że nie zachodzi konieczny związek między wolnością jednostki a rządami demokratycznymi; także demokracja może pozbawić w praktyce obywatela wielu swobód, którymi cieszyłby się w inaczej zorganizowanym społeczeństwie. Wolność jednostki nie ma charakteru absolutnego. Podobnie jak równość jest zjawiskiem występującym w relacjach zarówno z innymi ludźmi, jak i władzą publiczną (administracyjną, samorządową, policją, szkołą, uniwersytetem, sądami itd.). Regulacje – i ta konstytucyjna, i międzynarodowa (w tym unijna) – zostały przyjęte w tym celu, by godność człowieka i jego wolność stanowiły dyrektywę działania wszystkich organów i instytucji, krajowych i międzynarodowych. Mówiąc o „wszystkich” organach i instytucjach, należy mieć na uwadze organy stanowiące prawo, stosujące prawo oraz rozstrzygające spory wynikające z regulacji prawnych, czyli sądy. Wolność i godność człowieka zostały uznane za nienaruszalną podstawę zarówno państw członkowskich Unii, jak i samej Unii Europejskiej. Stanowią one dyrektywę działania pozytywnego w tym znaczeniu, że każdy organ i każda instytucja mają obowiązek tak wykonywać swoje kompetencje, by w maksymalnym stopniu stwarzać warunki do realizacji i poszerzania sfery wolności. Jest to zarazem dyrektywa zakazująca jakiegokolwiek działania zmierzającego do nieuzasadnionego ograniczania wolności lub praw jednostki, zarówno na poziomie krajowym, jak i unijnym. Już wiemy, że wolność nie ma charakteru absolutnego i może być ograniczona ze względu na konieczność respektowania i ochrony innych wartości. Prawo tworzy granice wolności. Ale granice korzystania z wolności odnoszą się nie tylko do korzystania z nich przez jednostkę, ale przede wszystkim są to granice dla władzy publicznej, których w żadnej sytuacji i pod żadnym pozorem przekroczyć nie można. Oznacza to zarazem, że granice działania władzy publicznej powinny być precyzyjnie określone nie tylko pod kątem przestrzeni, w jakiej organy te mogą realizować swoje kompetencje, lecz także z perspektywy sankcji w przypadku przekroczenia dopuszczalnych granic działania władzy publicznej.

Oznacza to, że ograniczając wolność lub prawa, organ tworzący prawo musi każdorazowo wykazać, że występuje jedna z wymienionych wartości konstytucyjnych jako uzasadnienie tworzenia prawa. I znowu, ze względu na zasadę, że wyjątków nie można interpretować rozszerzająco, pojęcia takie jak „bezpieczeństwo” czy „moralność publiczna” – wszak nieostre treściowo i znaczeniowo – muszą być definiowane w taki sposób, by dawały podstawę do ograniczenia wolności w sposób najmniej dolegliwy dla jednostki. Po trzecie, nie wystarczy wyobrażenie władzy o potrzebie czy celowości ograniczenia wolności lub praw. Ograniczenia muszą być konieczne, co oznacza, że jeżeli w inny sposób zrealizować można założony cel regulacji, to należy odstąpić od regulacji ograniczającej wolności lub prawa jednostki. Konieczność oznacza, że nie ma innej możliwości. Co za tym idzie – planując regulację prawną, należy najpierw rozważyć taką konstrukcję prawa, która nie narusza wolności lub praw jednostki. Po czwarte, ograniczenie nie może naruszyć istoty wolności lub prawa jednostki, innymi słowy, nie może tworzyć sytuacji, w której wolność lub prawo okażą się pojęciem pustym. Ważne jest zarazem, by oceniając daną regulację ograniczającą wolność lub prawo, dokonać analizy innych ograniczeń, uregulowanych w przeszłości. Dopiero suma wszystkich ograniczeń – a nie tylko ostatnie – pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czy nie doszło do naruszenia istoty wolności lub prawa. Po piąte, ograniczenie wolności lub prawa musi być poddane testowi proporcjonalności. Zasada proporcjonalności tworzy esencjonalny element koncepcji demokratycznego państwa prawnego jako zasady ustrojowej. Test proporcjonalności oznacza konieczność udzielenia pozytywnej odpowiedzi na trzy pytania:

• Czy istnieje wystarczające uzasadnienie do podjęcia działań legislacyjnych, a tym samym czy założonego celu nie można osiągnąć innymi metodami?
• Czy taka konstrukcja prawna, ograniczająca wszak wolności lub prawa, jest rzeczywiście niezbędna do realizacji jednej z kilku wskazanych wyżej wartości konstytucyjnych?
• Czy efekty wprowadzanej regulacji pozostają we właściwej proporcji do ciężarów nakładanych na obywateli?

Źródło zdjęcia: Tło plik wektorowy utworzone przez freepik – pl.freepik.com