Wartości UE i jej uprawnienia

Celem utworzenia UE w jej obecnym kształcie nie były tylko korzyści gospodarcze czy polityczne. Chodziło, i nadal chodzi, o coś więcej. O tworzenie wspólnoty świadomych swoich praw i obowiązków ludzi. Wspólnoty opartej na jasno określonych wartościach. Podstawą aksjologiczną takiej wspólnoty była i jest promocja takich fundamentalnych wartości, jak:

wolność,
demokracja,
praworządność,
solidarność.

Wprowadzenie instytucji obywatelstwa UE miało sprzyjać promocji europejskiego stylu życia, którego te wartości są integralną częścią. Chodziło o to, by dać wyraz przekonaniu, że wszyscy obywatele UE są z jednej strony beneficjentami korzyści, jakie przynosi udział w tej wspólnocie, a z drugiej strony powinni się poczuwać do dbałości o jej rozwój i obronę wymienionych wartości. Instytucja ta wyznaczała też nowy etap integracji politycznej w Europie. Była to próba reakcji na wyzwania i kłopoty, z jakimi ta integracja musi się zmierzyć. Mamy zatem do czynienia z dwoistością fenomenu obywatelstwa: z jednej strony stanowi ono odzwierciedlenie pewnego etapu integracji, z drugiej zaś jest formą rozwiązywania problemów integracyjnych. Obywatelstwo Unii oznacza korzystanie z równego traktowania oraz podzielanie systemu wspólnych wartości, na straży których stoi Unia, w tym poszanowania godności ludzkiej, równości i praw człowieka oraz włączenia, tolerancji i różnorodności. Dla uzmysłowienia sobie, czym się różni obywatelstwo UE od obywatelstwa krajowego, warto przytoczyć opinię rzecznika generalnego Trybunału Sprawiedliwości UE Poiaresa Madura w sprawie C-135/08 Janko Rottman przeciwko Freistaat Bayern:

Te dwa pojęcia są zarazem nieodłącznie ze sobą powiązane, jak i względem siebie autonomiczne. Obywatelstwo Unii zakłada istnienie obywatelstwa państwa członkowskiego, ale jednocześnie stanowi ono pojęcie prawno-polityczne o charakterze odrębnym względem pojęcia obywatelstwa państwa członkowskiego. Obywatelstwo państwa członkowskiego nie tylko otwiera dostęp do praw przyznanych przez prawo wspólnotowe, lecz także czyni z nas ono obywateli Unii. Obywatelstwo europejskie stanowi nie tylko wiązkę praw, które jako takie mogłyby zostać przyznane nawet osobom, które go nie posiadają. Zakłada ono istnienie więzi o charakterze politycznym pomiędzy obywatelami europejskimi, choć nie chodzi tu o więź polegającą na przynależności do jednego narodu. […] Opiera się ona na ich wzajemnym zaangażowaniu na rzecz otwarcia swych wspólnot politycznych na pozostałych obywateli europejskich oraz na rzecz ustanowienia nowej formy solidarności obywatelskiej i politycznej na skalę europejską. Nie wymaga ono istnienia narodu, ale oparte jest na istnieniu europejskiej przestrzeni politycznej, z której wyłaniają się prawa i obowiązki. Nie zakładając istnienia narodu europejskiego, obywatelstwo europejskie oderwane jest pojęciowo od obywatelstwa państwa członkowskiego. Jak zauważył jeden z autorów, zdecydowanie nowatorski charakter pojęcia obywatelstwa europejskiego zasadza się na tym, że „Unia należy do i składa się z obywateli, którzy z definicji mają różne obywatelstwa krajowe”. Wręcz przeciwnie, stanowiąc, iż posiadanie obywatelstwa państwa członkowskiego jest przesłanką posiadania obywatelstwa europejskiego, państwa członkowskie pragnęły zaznaczyć, iż ta nowa forma obywatelstwa nie podważa naszej pierwotnej przynależności do krajowych wspólnot politycznych. W ten sposób więź z obywatelstwem poszczególnych państw członkowskich stanowi uznanie faktu, iż może istnieć (i faktycznie istnieje) obywatelstwo, które nie jest zdeterminowane przez obywatelstwo żadnego państwa. Na tym polega niezwykły charakter obywatelstwa Unii – wzmacnia ono więzi, które łączą nas z naszymi państwami (ponieważ jesteśmy obywatelami europejskimi dokładnie dlatego, że jesteśmy obywatelami naszych państw), a równocześnie emancypuje nas od tych państw (ponieważ jesteśmy obecnie obywatelami ponad naszymi państwami). Dostęp do obywatelstwa europejskiego odbywa się poprzez obywatelstwo państwa członkowskiego, które uregulowane jest w prawie krajowym, ale – jak każda forma obywatelstwa – stanowi ono podstawę nowej przestrzeni politycznej, z której wyłaniają się prawa i obowiązki określone przez prawo wspólnotowe, które nie zależą od państwa. […] Z tego właśnie względu, podczas gdy prawdą jest, że obywatelstwo państwa członkowskiego jest warunkiem dostępu do obywatelstwa Unii, prawdą jest także, że całokształt praw i obowiązków powiązanych z tym ostatnim nie może podlegać nieuzasadnionym ograniczeniom z uwagi na to pierwsze. Obywatelstwo Unii skonstruowane zostało jako wtórne wobec obywatelstwa państwowego. Obywatelem Unii może zostać tylko obywatel państwa członkowskiego. Państwa członkowskie określają zasady nabywania obywatelstwa. Traktat amsterdamski jednoznacznie wyjaśnił, że obywatelstwo UE „uzupełnia” obywatelstwo państwa członkowskiego. Tym samym państwa członkowskie zostały formalnie uznane za strażników obywatelstwa unijnego.

Prawa wynikające z obywatelstwa UE obejmują:

prawo do swobodnego przemieszczania się i osiedlania na terytorium państw członkowskich (art. 21 TFUE);
prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach lokalnych (art. 22 ust. 1 TFUE) w państwie członkowskim zamieszkania na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa;
prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej ze strony władz innego państwa członkowskiego na terytorium państwa trzeciego (nienależącego do UE), jeżeli ich własny kraj nie ma tam swojego przedstawicielstwa, na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa członkowskiego;
prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego (art. 24 ust. 2 TFUE) oraz prawo do zwrócenia się do powołanego przez Parlament Europejski Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 24 ust. 3 TFUE) w sprawach dotyczących przypadków niewłaściwego administrowania w działaniach instytucji lub organów unijnych;
prawo do pisemnego zwrócenia się do każdej instytucji lub organu UE w jednym z języków państw członkowskich oraz do otrzymania odpowiedzi w tym samym języku (art. 24 ust. 4 TFUE);
prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji, z zastrzeżeniem określonych warunków (art. 15 ust. 3 TFUE).

Należy podkreślić, że obywatelstwo Unii obejmuje szereg dodatkowych praw i obowiązków poza tymi wynikającymi z obywatelstwa państwa członkowskiego.

Prawo do swobodnego przemieszczania się i osiedlania na terytorium państw członkowskich

Zdjęcie autorstwa NEOSiAM 2020 z Pexels

Najważniejszym prawem przyznanym obywatelom UE na mocy traktatów jest prawo do swobodnego przemieszczania się i związany z tym zakaz dyskryminacji. Od czasu zapisania po raz pierwszy w traktatach swobody przemieszczania się 60 lat temu życie, praca, nauka i podróżowanie za granicą stały się w Europie znacznie łatwiejsze. Obecnie ponad 15 mln Europejczyków mieszka w innym państwie UE niż to, z którego pochodzi. Swoboda przemieszczania się daje obywatelom Unii możliwość podróżowania, studiowania, prowadzenia działalności gospodarczej, pracowania i życia w innych państwach UE. Badania wykazują, że obywatele Unii, zwłaszcza młodzież, uważają swobodę przemieszczania się za jedno z najbardziej pozytywnych osiągnięć UE. Postrzegają ją jako korzystną zarówno dla nich osobiście, jak i dla gospodarek ich państw. Kiedy obywatele, którzy pracowali w kilku państwach UE, przechodzą na emeryturę i chcą poznać swoje uprawnienia emerytalno-rentowe lub kiedy pracownicy otrzymują płacę i świadczenia w innych państwach członkowskich, mogą w to być zaangażowane różne organy publiczne w tym samym lub w innym państwie, co wymaga koordynacji, aby ustalić, które przepisy stosują się do danej osoby. Obecnie trwają prace nad wdrożeniem pełnej elektronicznej transgranicznej wymiany informacji między organami zabezpieczenia społecznego. Rachunki bankowe są niezbędne dla wszystkich obywateli, gdyż umożliwiają im otrzymywanie wynagrodzenia, emerytur/ rent i świadczeń oraz płacenie rachunków. Od dnia 18 września 2016 roku wszyscy obywatele Unii mają prawo otworzyć podstawowy rachunek bankowy, nawet jeżeli nie mieszkają w państwie UE, w którym znajduje się dany bank, oraz niezależnie od swojej sytuacji finansowej. Trwają prace nad tym, aby usługi finansowe, takie jak: ubezpieczenie, kredyty hipoteczne i inne kredyty, które również odgrywają istotną rolę w codziennym życiu obywateli Unii, można było bez trudności nabywać i sprzedawać na terenie całej UE. Prawo Unii ułatwia obywatelom otrzymywanie opieki medycznej w innym państwie UE i uzyskiwanie zwrotu poniesionych kosztów. Dla pacjentów prawo Unii oznacza większy wybór w zakresie opieki zdrowotnej, więcej informacji i łatwiejsze uznawanie recept w kontekście transgranicznym. Wiedza obywateli, w tym również Polaków, na temat przysługujących im praw wyboru opieki zdrowotnej w innym państwie UE nadal jest jednak niewielka. Europejczycy odbyli w 2014 roku 214 mln transgranicznych podróży do innych państw UE. Wielu obywateli Unii podróżuje w celach zawodowych między krajami członkowskimi lub dojeżdża do pracy do innego państwa UE. Dostępne na terenie całej Unii informacje o podróżach z wykorzystaniem transportu multimodalnego pomagają obywatelom UE planować takie podróże. System tych informacji jest stale doskonalony. Ponadto obywatelom w UE zapewnia ochronę cały zbiór praw pasażerów, bez względu na to, czy podróżują samolotem, koleją, statkiem czy autokarem lub autobusem.

Prawo do głosowania i bierne prawo wyborcze w wyborach lokalnych i do Parlamentu Europejskiego

Źródło zdjęcia: Pudełko zdjęcie utworzone przez freepik – pl.freepik.com

Obywatele UE uzyskali prawo wyborcze czynne (czyli prawo do głosowania) oraz bierne (czyli prawo do kandydowania) w wyborach lokalnych w miejscowościach, w których przebywają, oraz w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Można twierdzić, że nie są to jakieś bardzo szerokie uprawnienia. Ich znaczenie jest jednak poważne, gdyż buduje świadomość wspólnoty. Mieszkający w Polsce obywatele na przykład Szwecji mogą mieć wpływ na kształt władz lokalnych. My też, pracując i mieszkając w krajach UE, uzyskaliśmy możliwość aktywnego udziału w życiu politycznym na szczeblu lokalnym, a więc tym, który najbliższy jest naszym codziennym potrzebom. Wybory do Parlamentu Europejskiego można inaczej nazwać aktem wyboru, w drodze głosowania, przez obywateli 27 państw unijnych swoich przedstawicieli do tej instytucji, czyli eurodeputowanych. Przebieg wyborów posłów do Parlamentu Europejskiego w Polsce nadzoruje Państwowa Komisja Wyborcza. Parlament Europejski jest jedyną instytucją europejską wybieraną – od roku 1979 – bezpośrednio przez obywateli i jedynym wielonarodowym parlamentem na świecie formowanym w wyborach powszechnych. W latach 1958–1979 posłowie do Parlamentu Europejskiego byli mianowani przez władze państw członkowskich i sprawowali podwójny mandat. Wybory odbywają się co pięć lat. Zasady wyboru posłów do Parlamentu Europejskiego w Polsce określa ustawa – Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego. Uwzględnia ona ogólne zasady przeprowadzania wyborów do tej instytucji przyjęte w prawodawstwie Unii Europejskiej.

Ponadto prawa wyborcze obywateli Unii mieszkających w danym państwie członkowskim, a niebędących jego obywatelami, są zrównane z prawami wyborczymi obywateli tego państwa. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego przewiduje, że w Polsce prawo wybierania (czynne prawo wyborcze) posłów do Parlamentu Europejskiego ma każdy obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Nie mają prawa wybierania osoby: pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu, pozbawione praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu lub ubezwłasnowolnione prawomocnym orzeczeniem sądu. Prawo wybierania posłów do Parlamentu Europejskiego w Polsce ma również każdy obywatel Unii Europejskiej niebędący obywatelem polskim, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat oraz zgodnie z prawem stale mieszka w Polsce. Prawa wybierania nie ma osoba pozbawiona praw wyborczych w wyborach do Parlamentu Europejskiego w państwie członkowskim Unii Europejskiej, którego jest obywatelem. Prawo kandydowania (bierne prawo wyborcze) do Parlamentu Europejskiego przysługuje w Polsce tej osobie mającej prawo wybierania posłów do Parlamentu Europejskiego, która najpóźniej w dniu głosowania kończy 21 lat, nie była karana za przestępstwo popełnione umyślnie, ścigane z oskarżenia publicznego, i co najmniej od pięciu lat stale mieszka w Polsce lub na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Prawo zgłaszania kandydatów na posłów do Parlamentu Europejskiego mają partie polityczne oraz wyborcy w ramach zarejestrowanych komitetów wyborczych. Podział mandatów między poszczególne komitety wyborcze (partii politycznych lub wyborców) jest dokonywany w dwóch etapach.

Źródło zdjęcia: Obraz Pete Linforth z Pixabay