Demokracja w UE

Wartością wspólną jest demokracja jako określony sposób uczestniczenia społeczeństwa w procesie politycznym, czyli możliwości wykonywania władzy i wpływania na sposób jej sprawowania poprzez korzystanie z gwarantowanych praw politycznych. Demos, czyli lud, to dzisiaj obywatelki i obywatele posiadający prawa polityczne, ale także inne osoby, niebędące obywatelami danego państwa, ale mające możliwość uczestniczenia przede wszystkim w procesie wyboru reprezentantów do władz lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego. Dla współczesnej demokracji konstytucyjnej w państwach Unii Europejskiej charakterystyczne jest wyznaczenie granic władzy wybranej przez większość obywateli (demokracja większościowa) przez prawa mniejszości. Innymi słowy, to prawa mniejszości – jakiejkolwiek mniejszości funkcjonującej w danym społeczeństwie – określają istotę porządku demokratycznego. Jest to koncepcja charakteryzująca istotę demokracji liberalnej. Zobaczmy, ujmując rzecz syntetycznie, jakie są społeczne, intelektualne, kulturowe i prawne wyznaczniki demokracji liberalnej:

• Prawda jest przedmiotem poszukiwania i dialogu. W demokracji większościowej (inaczej zwanej plebiscytarną czy nieliberalną) prawda jest jedna, „własna”, objawiona przez przywódcę większości lub jej emanację osobową czy instytucjonalną.
• Drogą do prawdy jest dialog, rozmowa, deliberacja, spór intelektualny i aksjologiczny, instytucjonalny i pozainstytucjonalny mechanizm ścierania się poglądów. W demokracji większościowej nie ma miejsca na dialog, a wyłącznie na monolog, narzucanie jednej wizji świata za pomocą państwowego mechanizmu propagandy, czemu służy w szczególności monopol informacyjny.
• Należą też do nich: wielość idei, pluralizm światopoglądowy, otwartość względem innego i związany z tym brak podejrzliwości wobec innych współobywateli i wobec innych idei, a zaufanie społeczne traktowane jest jako coraz ważniejsze, bo odgrywające coraz bardziej zasadniczą rolę jako kapitał społeczny. Natomiast demokracja większościowa postrzega pluralizm jako źródło zagrożeń i niechętnie dopuszcza tolerancję jako przejaw słabości i w istocie jako przywilej łaskawie przyznany innym.
• Kolejną cechą demokracji liberalnej jest cnota tolerancji, zakładająca, że ważniejsze jest poszukiwanie tego, co łączy, a nie tego, co dzieli. Demokracja liberalna jest mechanizmem włączania wszystkich w obszar działania państwa i społeczeństwa. Tym różni się od demokracji większościowej, która przyjmuje dla analizy zjawisk politycznych i społecznych „obcego” jako punkt odniesienia, dzieląc ludzi na różne kategorie. Podział ma zawsze konotacje swój/obcy, lepszy/gorszy, dobry/zły.
• Demokracja liberalna zbudowana jest na poszanowaniu wolności i praw jednostki jako fundamentu porządku państwa i społeczeństwa. Wolności i prawa jednostki tworzą podstawowe uzasadnienie legitymizujące funkcjonowanie państwa oraz wyznaczają kryteria oceny jakości i wartości jego organizacji. Demokracja większościowa zakłada jedność moralno-polityczną społeczeństwa, akceptując jedynie możliwość afirmacji przez obywateli treści ideologii większości reprezentowanej w parlamencie. Osoby mające odmienne poglądy traktowane są początkowo jako konkurenci czy przeciwnicy polityczni, z upływem czasu zaś – jako wrogowie polityczni, a tym samym – według tej logiki – jako wrogowie państwa. Kto ma inne poglądy niż rząd, jest wrogiem, a kto podejmuje działania zmierzające do przeciwstawienia się polityce większości – traktowany jest jako zdrajca. Istotą polityczną demokracji liberalnej jest założenie, że władza polityczna należy do parlamentu i rządu, który uzyskał większość w wyborach, ale warunkiem koniecznym tego rodzaju rządów jest bezwarunkowe i bezwzględne przestrzeganie praw mniejszości. Rzecz dotyczy wszystkich rodzajów mniejszości, czy to o charakterze religijnym, światopoglądowym, czy politycznym, czego wyrazem jest mniejszość parlamentarna tworząca opozycję parlamentarną. Demokracja większościowa traktuje mniejszości jako zło konieczne, wymagające wprawdzie tolerowania, ale postrzegane jako zagrożenie dla większości, bo podejmują działania w celu narzucenia swoich racji. Demokracja większościowa odrzuca równowartość demokratycznej legitymacji opozycji jako reprezentacji poglądów, wartości i ideałów dużej – ale będącej w mniejszości reprezentowanej w parlamencie – części społeczeństwa.
• Rządy prawa (rule of law, Rechtsstaatlichkeit, l’Etat de droit) stanowią w demokracji liberalnej kluczowy mechanizm, jak już wspomniano, poprawności funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Demokracja większościowa dopuszcza, ale też w skrajnej postaci zakłada instrumentalne użycie prawa jako narzędzia panowania politycznego. Przesłanką tego modelu funkcji prawa jest przykładanie podstawowego znaczenia organów państwa nie do reguł i zasad rządzących porządkiem prawnym, lecz do utylitarnej (politycznej) skuteczności działania aparatu państwa, w szczególności wymiaru sprawiedliwości. Najbardziej spektakularnym wyrazem tego modelu funkcjonowania państwa jest teza o nadrzędności woli narodu nad obowiązującym prawem, w tym nad konstytucją, prawo nie może bowiem ograniczać woli narodu, a naród utożsamiany jest z aktualną większością parlamentarną.
• Demokracja liberalna jest wyrazem współczesnego konstytucjonalizmu, czyli koncepcji zakładającej respektowanie zarówno tekstu konstytucji, jak i wyrażonych w nim wartości konstytucyjnych (podział władzy, niezależność wymiaru sprawiedliwości, wolności i prawa człowieka jako podstawa i najważniejsze uzasadnienie działania władzy publicznej itd.).
• Niezależność sądownictwa i niezawisłość sędziów jest istotą demokracji liberalnej, podczas gdy demokracja większościowa akcentuje poczucie odpowiedzialności władzy wykonawczej za sądownictwo, dopuszczalność wpływu na sądy i administrację sądową, łatwość wszczynania postępowań dyscyplinarnych wobec osób wykonujących zawody prawnicze, w szczególności sędziów
• Demokracja liberalna zakłada skuteczne funkcjonowanie systemu kontroli konstytucyjności prawa (sadownictwo konstytucyjne) i systemu kontroli legalności działania władz publicznych (sądownictwo administracyjne). Demokracja większościowa uznaje, że mechanizm kontroli konstytucyjności i kontroli legalności działania władz publicznych jest utrudnieniem realizacji programu politycznego partii mającej większość parlamentarną, a jeżeli już miałyby te mechanizmy funkcjonować, to należy stworzyć takie regulacje prawne, które zapewniłyby obsadzanie organów wymiaru sprawiedliwości osobami w pełni lojalnymi i dyspozycyjnymi wobec władzy politycznej.
• Demokracja liberalna zakłada system rządów umiarkowanych, tj. ograniczonych poprzez m.in. stworzenie i przestrzeganie reguł zakazujących nadmierną ingerencję władzy w życie jednostek i społeczeństwa. Demokracja większościowa akcentuje wolę narodu jako źródło i uzasadnienie nieograniczonej władzy – wola narodu uświęcać ma środki zastosowane w celu jej realizacji.
• Demokracja liberalna zakłada przejściowość rządów polegającą na stworzeniu warunków do wolnych, nieskrępowanych i uczciwych wyborów parlamentarnych i lokalnych w celu dokonania rozliczenia władzy ze sposobu realizacji programu politycznego za pośrednictwem całego mechanizmu władzy publicznej i dania szansy na zmianę większości parlamentarnej. Demokracja większościowa zakłada wiecznotrwałość posiadanej władzy i trwałą stabilność rządów.

Źródło zdjęcia: Gerd Altmann z Pixabay